In het boek ‘Iedereen verandert – Nu wij nog’ schets ik wat er allemaal bij komt kijken als je wilt vernieuwen in de eigen omgeving. Als je ermee aan de slag gaat, wil je mogelijk meer over specifieke thema’s weten, zodat je er meer van begrijpt of ze beter leert hanteren, of omdat je onderbouwing en voorbeelden zoekt. Ik geef je daartoe hierna leessuggesties, eerst uit eigen werk en vervolgens uit het werk van anderen.
Leessuggesties werk Hans Vermaak
- Ik schreef eerder twee handboeken. Plezier beleven aan taaie vraagstukken raakt ruim de helft van de hoofdstukken, maar gaat dieper op de materie in. Het is een ruggensteun voor wie van complexiteit houdt. Een videolezing helpt je een indruk van het boek te krijgen.
- Daarnaast is er het boek Leren veranderen dat ik met Léon de Caluwé schreef. Het sluit vooral aan bij deel II; de basics van de veranderkunde staan er uitgebreid in.
- Tevens bied ik vrij toegang tot allerlei teksten, video’s en testjes via de databank op mijn website. Bij Publicaties kun je daar zoeken op onderwerp, zowel populair als wetenschappelijk. Om je wat op weg te helpen, doe ik hier wat suggesties voor elk boekdeel.
Het vraagstuk dienen (deel I)
- Ben je geïnteresseerd in wat professionals motiveert en demotiveert, lees dan het artikel over ‘Het (niet) managen van professionals’. Er is ook een Engelstalige versie.
- Het idee dat mooi werk vooral te vinden is in lokale praktijken in plaats van grote abstracties, is uitgewerkt in een pleidooi voor het activistisch invulling geven aan kwaliteitszorg. Daar vind je ook terug dat je dat het beste, al experimenterend, in vele kleine stappen kunt doen.
- Voor wie dat wat wetenschappelijker uitgewerkt wil zien, is het artikel over ‘deep change by small wins’ wellicht interessant.
- Er is een essay over meervoudig naar de wereld kijken (inclusief drie video’s), zodat je niet vast komt te zitten in je denken.
- Samenwerking komt in veel teksten aan bod, maar twee recente artikelen pakken de praktijkuitdagingen van de jeugdzorg als voorbeeld. Je leest daarover wat professionals motiveert, maar vooral over hoe het helpt als professionals elkaar aanvullen, sturing spreiden, onderzoekend werken en samen leren.
- De rol van angst of verlangen bij leren komt aan bod in een interview met Edgar Schein, waar ik een reactie op schreef.
- Wetenschappelijker komt het omgaan met ongemak aan bod in een artikel over hoe je eigenaarschap kunt versterken, zelfs als het allemaal onzeker en onveilig is.
De omgeving gidsen (deel II)
- Er is een lezingenserie over het vormgeven van verandering, waarbij zes lessen stuk voor stuk aan bod komen, zoals het kiezen van je ambitieniveau, scheppen van hefboomwerking, werken met groeiplannen en de vergeten rol van de veranderaar. Ze staan op video en laten zich in een uur of twee allemaal bekijken.
- Als je meer wil lezen over het doorgronden van organisatiecultuur, dan is daar een korte introductie over.
- Vaak spelen daar patronen een rol die zichzelf in stand houden en die je in kaart kunt brengen met ‘causale diagrammen’ Je kunt doorlezen hoe die techniek in elkaar zit en hoe je daar met anderen mee werkt.
- In een artikel met Joost Kampen bespreek ik dat je eerst dat soort patronen moet onthullen als ze in de weg zitten en dat je als organisatie dan pas kunt leren wat je in de plaats daarvan kunt doen.
- Het kleurendenken komt in deel II van dit boek met regelmaat terug: je kunt het gebruiken om problemen beter te doorgronden, een veranderaanpak te kiezen en daar passend naar te handelen. Daar valt veel over te lezen, zoals een introductie, een video, een test en de historie van het kleurendenken. Je vindt alle 12 manieren om met de kleuren te werken (inclusief meervoudig organiseren) uitgewerkt in een Engelstalig overzicht.
- Als je je afvraagt waarom het vaak niet zomaar lukt tot hefboomwerking te komen bij een verandering, dan is er een artikel dat alle valkuilen uitlegt die daar debet aan zijn en hoe je die kan vermijden.
- Er is een overzichtstekst geschreven voor communicatieprofessionals hoe je verstandig communiceert rond verandering.
- Er is een videolezing waarin ik voor hr-mensen samenvat hoe je als veranderaar stevig in je schoenen kunt staan om anderen mee te nemen in zowel top-down- als bottom-uptrajecten.
- Hoe je handig omgaat met macht bij leerprocessen wordt uiteengezet in een beschouwend betoog. Geen lichte kost, wel stof tot nadenken.
- Een aardige illustratie van hoe je oog moet hebben voor de schaduwkant van managementconcepten, is een videolezing over ‘eigen kracht’.
Groeien als veranderaar (deel III)
- In veel organisaties is zelfsturing ‘in’; daar hoort bij dat het vak van betrokkenen breder wordt. In een artikel samen met Michiel de Ronde zetten we uiteen welke wetmatigheden zulke vakvergroting en zelfsturing werkbaar maken.
- Daar hoort ook bij dat leren een vast onderdeel van je werk wordt. Met Gertjan Schuiling verkende ik essentiële vragen rondom leerprocessen.
- Een andere terreinverkenning betreft een artikel over levensfasen in carrières dat vooral nuttig is voor zelfreflectie.
- De beste tekst om meer te lezen over hulp vragen en geven, is een wetenschappelijk artikel daarover. Hierop gaat ook een artikel in dat verkent hoe professionals samen leren en samenwerken (beide stipte ik al aan in deel I).
- Ik heb heel wat geschreven over hoe je veranderen, leren en onderzoeken mooi met elkaar kunt combineren. In deze introductie schets ik wat zoal mogelijk is.
- Meer specifiek bespreek ik elders op welke manier je veranderaars kunt helpen kennis uit hun praktijk te halen en dat het werken met rijke beschrijvingen van typerende momenten daarin van grote waarde is.
- Wie zin heeft in een wetenschappelijke introductie over actieonderzoek, kan daarover hier verder lezen.
- Hoe je van al je vergaarde inzichten een concept brouwt en een goed verhaal maakt, leg ik uit in een andere tekst.
- Bij een leven als gematigd radicaal komt aan bod dat je bij verandering goed moet kunnen omgaan met de heersende regels van het spel, om vervolgens zo nodig aan die spelregels te kunnen tornen. Er is een artikel waarin ik verder inga op die spelmetafoor.
Werk van anderen
Het vraagstuk dienen (deel I)
- Een wat ongebruikelijk boek over motivatie en demotivatie is Creating van de hand van Robert Fritz. Hij vertelt daarin waarom sommige mensen creëren en andere niet.
[R. Fritz, Creating, Fawcett Columbine, New York, 1991] - Als je beter wilt begrijpen hoe je werk organiseert rondom concrete klussen, dan vatten Herman Kuipers, Pierre van Amelsvoort en Eric-Hans Kramer veel lessen samen in Het nieuwe organiseren.
[H. Kuipers, P. van Amelsvoort & E. Kramer, Het nieuwe organiseren, Acco, Leuven, 2010.] - Handzame boeken over groepswerk zijn Team op vleugels en het Handboek Teamcoaching van Martijn Vroemen.
[M. Vroemen, Team op vleugels. Gids voor geïnspireerd samenwerken, Kluwer, Deventer, 2009.]
M. Vroemen, Handboek teamcoaching. Helpen zonder bemoeizucht, Vakmedianet, Deventer, 2017.] - Als je groepsdynamische spelletjes beter wil doorzien, ga dan eens terug naar de klassieker Games people play van Eric Berne.
[ E. Berne, Games people play. The psychology of human relationships, Penguin, New York, 1964.] - En als je wilt weten hoe je moeilijke gesprekken in goede banen leidt – juist als er allerlei spanningen zijn – dan is Moeilijke conversaties van Douglas Stone, Bruce Patton en Sheila Heen een aanrader.
[D. Stone, B. Patton & S. Heen, Moeilijke conversaties, Het Spectrum, Utrecht, 1999.] - In Frame innovation beschrijft Kees Dorst hoe hij als ontwerper maatschappelijke problemen oppakt. Je ziet er zowel het experimenteren als het oprekken van denkkaders in terug.
[K. Dorst, Frame innovation. Create new thinking by design, MIT Press, Cambridge, 2015.] - Een vertrouwde naam in de adviseurswereld is Edu Feltman, die samen met Barbara Lubbers, Makkie Metsemakers en Ger Dijkgraaf uiteenzet hoe je aan denkadviseren doet, in het gelijknamige boek.
[E. Feltman, B. Lubbers, M. Metsemakers & G. Dijkgraaf, Denkadviseren, Mediawerf, Amsterdam, 2010.] - Over het verdragen van ongemak schreef Odette Moeskops Doorbreken van organisatiepatronen.
[O. Moeskops, Doorbreken van organisatiepatronen, RoodPurper, Amsterdam, 2014.]
De omgeving gidsen (deel II)
- Met het boek van Moeskops waren we eigenlijk al bij de ondergrondse patronen van organisaties aangeland.
[O. Moeskops, Doorbreken van organisatiepatronen, RoodPurper, Amsterdam, 2014.] - Een stevig maar mooi boek over organisatiecultuur is Organizational culture: Mapping the terrain van Joanne Martin. [J. Martin, Organizational culture. Mapping the terrain, Sage, Thousand Oaks, 2002.]
- Als je meer over ‘cultuur’ wil weten, kun je je ook laten inspireren door de blik van een antropoloog. Een illustratie daarvan is het (weliswaar nogal journalistieke) boek Dit kan niet waar zijn van Joris Luyendijk over de bankensector. Het toont beter hoe je onderzoekend kan rondlopen en bevragen, dan veel managementboeken.
[J. Luyendijk, Dit kan niet waar zijn, Atlas Contact, Amsterdam, 2015.] - Als je je afvraagt wat te doen als de patronen echt ziekmakend zijn, dan is Joost Kampens boek over Verwaarloosde organisaties interessant.
[J. Kampen, Verwaarloosde organisaties. Introductie van een nieuw concept voor organisatieprofessionals, Vakmedianet, Deventer, 2014.] - In deel II krijgt het vormgeven van verandering veel aandacht. Juist daarover zijn heel wat managementboeken geschreven. Ik raad de boeken van Leike van Oss en Jaap van ’t Hek graag aan, bijvoorbeeld het beknopte Onomkeerbaar.
[L. van Oss & J. van ’t Hek, Onomkeerbaar, Vakmedianet, Deventer, 2016.] - Wil je liever een klassiek internationaal handboek, dat steeds in nieuwe edities verschijnt, dan is Organizational development and change van Thomas Cummings en Christopher Worley prima.
[T.G. Cummings & C.G. Worley, Organization development and change (10e dr.), Cengage Learning, Stamford, 2015.] - Een alternatief, gericht op de non-profitsector, is Veranderen van maatschappelijke organisaties van Jaap Boonstra e.a.
[J. Boonstra, H. de Bruin, Y. Burger, R. van Es, M. van Twist, H. Vermaak, e.a., Veranderen van maatschappelijke organisaties, Business Contact, Amsterdam, 2017.] - Gertjan de Groot en Hanna Boersema-Vermeer stelden een werkboek samen met veel praktische handreikingen rond het handboek Leren veranderen en het kleurendenken in het bijzonder.
[H. Boersema-Vermeer & G. de Groot, Werken met leren veranderen. Een werkboek voor veranderaars in opleiding en praktijk, Vakmedianet, Deventer, 2016.] - Dat je bij vernieuwing altijd tegen de status quo moet opboksen, komt aan bod in Marjorieke Glaudemans’ Is er ruimte in de gevestigde orde? Een boek zonder recepten, maar vol beschouwingen die troost en inzicht bieden.
[M. Glaudemans, Is er ruimte in de gevestigde orde?, IJzer, Utrecht, 2015.] - Over de besmettelijkheid van vernieuwing vind je in de literatuur over innovatie en sociale bewegingen inspiratie. In de Nederlandse managementliteratuur komt het als een van de onderwerpen (zoals zijn ‘petrischaalverhalen’) aan bod in een boek als Het et cetera principe van Thijs Homan.
[T. Homan, Het et-cetera principe, Academic Service, Den Haag, 2013.] - Een aardig boek over leergemeenschappen is Cultivating communities of practice van Etienne Wenger, Richard McDermott en William Snyder.
[E. Wenger, R. McDermott & W.M. Snyder, Cultivating communities of practice, Harvard Business School Press, Boston, 2002.] - Als we het hebben over omgaan met lerende organisaties, dan is De vijfde discipline van Peter Senge een fijne klassieker, waar ook het systeemdenken weer stevig in opduikt.
[P. Senge, De vijfde discipline. De kunst en praktijk van de lerende organisatie, Scriptum, Schiedam, 1992.]
Groeien als veranderaar (deel III)
- Een goed boek om stil te staan bij het eigen vak is De ambachtsman van Richard Sennett.
[R. Sennett, De ambachtsman. De mens als maker (10e dr.), Meulenhoff, Amsterdam, 2016.] - Manon Ruijters schreef in Nederland met collega’s de dikke pil Je binnenste buiten over professionele identiteit en ontwikkeling.
[M.C.P. Ruijters, (red.), Je binnenste buiten. Over professionele identiteit in organisaties, Vakmedianet, Deventer, 2015.] - Als je je wilt verdiepen in hoe mensen eigenlijk leren, dan is het werk van Knud Illeris een aanrader, bijvoorbeeld How we learn.
[K. Illeris, How we learn. Learning and non-learning in school and beyond (2e dr.), Routledge. Londen, 2007.] - Een klassieker over reflectief met je vak en werk omgaan is The reflective practitioner van Donald Schön.
[D.A. Schön, The reflective practitioner. How professionals think in action, Basic Books, New York, 1984.] - Over anderen helpen zodat zij sterker en niet afhankelijk van je worden, schreef Edgar Schein Procesadvisering en het verhalender Helpen met impact.
[E.H. Schein, Procesadvisering. Over de ondersteunende rol van de adviseur en het opbouwen van samenwerking tussen adviseur en cliënt, Nieuwerzijds, Amsterdam, 1999.]
[E.H. Schein, Helpen met impact. Over de dynamiek van het aanbieden, geven en ontvangen van hulp, Van Duuren, Culemborg, 2013.] - Waar het gaat over kennis aanboren, suggereerde ik al enkele overzichtsboeken die ik goed vind, zoals de eerdergenoemde boeken van Illeris en van Cummings en Worley.
[K. Illeris, How we learn. Learning and non-learning in school and beyond (2e dr.), Routledge. Londen, 2007.]
[T.G. Cummings & C.G. Worley, Organization development and change (10e dr.), Cengage Learning, Stamford, 2015.] - Daarnaast is Managing and organizations van Stewart Clegg, Martin Kornberger en Tyrone Pitsis een goede introductie.
[S. Clegg, M. Kornberger & T. Pitsis, Managing and organizations. An introduction to theory and practice (4e dr.), Sage, Londen, 2016.] - Ik word zelf het vrolijkst van boeken die kritisch bestaande managementconcepten onder de loep nemen en helpen begrijpen wat er zoal over geschreven is. Bovenaan mijn lijstje staat dan het Handbook of organization studies, samengesteld door Stewart Clegg, Cynthia Hardy en Walter Nord. Op de tweedehandsmarkt is die soms tegen een schappelijke prijs op te pikken.
[S.R. Clegg, C. Hardy & W.R. North, Handbook of organizational studies, Sage, Londen, 1996.] - Ik moet hier ook de naam van Karl Weick noemen, die voor mij wellicht de auteur is waar ik het meeste van opsteek. Zijn artikelen zijn vaak leesbaarder dan zijn boeken, dus google die maar. Als je toch eens een boek wil pakken, dan is Management van het onverwachte van hem en Kathleen Sutcliffe te verkrijgen.
[K.E. Weick & K.M. Sutcliffe, Management van het onverwachte (e-book), BBNC, Amersfoort, 2011.] - In Nederland is René ten Bos iemand die goed managementconcepten de maat kan nemen, bijvoorbeeld in Modes in management.
[R. ten Bos, Modes in management. Een filosofische analyse van populaire organisatietheorieën, Boom Amsterdam, 2002.] - Op het gebied van onderzoek heb ik veel gehad aan Pattons Qualitative research and evaluation methods als naslagwerk.
[M.Q. Patton, Qualitative research and evaluation methods (4e dr.), Sage, Thousand Oaks, 2015.] - Een toegankelijke en dunne introductie is Doing action research in your own organization van David Coghlan en Teresa Brannick.
[C. Coghlan & T. Brannick, Doing action research in your own organization (4e dr.), Sage, Los Angeles, 2014.] - Over presentie heeft Andries Baart mooie dingen geschreven, zoals Aandacht.
[A. Baart, Aandacht. Etudes in presentie, Lemma, Utrecht, 2005.] - De term ‘tempered radicals’ is gepopulariseerd door Debra Meyerson in het gelijknamige boek dat makkelijk wegleest: Tempered radicals.
[D.E. Meyerson, Tempered radicals. How everyday leaders inspire change at work, Harvard Business School Press, Boston, 2003.] - Een intrigerend voorbeeld ervan is de rol die Antanas Mockus speelde als burgemeester in Bogota, recentelijk beschreven in Cultural agents reloaded door Carlo Tognata.
[C. Tognata, Cultural agents reloaded. The legacy of Antanas Mockus, Harvard University, Cambrigde, 2017.]